|
 Ağdam
rayonu Ağcabədi, Tərtər, Bərdə, Kəlbəcər, Əsgəran və
Xocavənd, həmçinin Füzuli rayonları ilə həmsərhəddir.
Ərazisi 1,15 min kv. km, əhalisinin sayı isə 186,1 min
nəfərdir (01.04.2013). Rayon kimi yaranma tarixi 08.08.
1930-cu il. Ağdam rayonunda 1 şəhər, 2 qəsəbə (Quzanlı,
Açarlı), 123 kənd vardı.
Rayonun mərkəzi olan Ağdam Bakıdan 362 km məsafədə,
Qarqar çayının sahilindən 3 km aralı, Qarabağ düzünün
cənub-qərbindədir.
Qarabağın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri
minillik keşməkeşli illərdən keçərək bu günə qədər gəlib
çatmışdır. "Ağdam" sözü qədim türk dilində "kiçik qala"
deməkdir. Uzaq keçmişdə bu ərazidə yaşamış türkdilli
qəbilələr özlərini müdafiə etmək üçün əsasən kiçik
qalalar tikirdilər. Zaman keçdikcə bu şəhərin adının
mənası dəyişib. XVIII əsrin birinci yarısında Qarabağ
xanı Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün ağ daşdan imarət
tikdirmək barədə əmr verib. Həmin imarət uzun müddət
ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir növ oriyentirə
çevrilib. Bu mənada "Ağdam" - günəş şüaları ilə
nurlanmış işıqlı, ağ ev deməkdir. Ağdam rayonunda çoxlu
sayda tariximizin şahidi olan memarlıq abidələri var.
Ağdam şəhərinin şimal-qərbində Xındırıstan kəndində
yerləşən Üzərlik təpə abidəsi, Xaçındərbənd kəndindəki
Qutlu Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Salahlı-Kəngərli
kəndindəki türbə və daş abidələri (XIV əsr), Papravənd
kəndindəki Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), türbələr və
məscid (XVIII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli və onun
nəslinin Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Şahbulaq
qalası və s. memarlıq abidələri bu yurdun qədim
Azərbaycan torpağı olduğunu təsdiq edir. Tariximizin
sirdaşı, ev ünvanı olan bu abidələr Ağdamın keçmişinin
qaranlıqlarına işıq saçaraq dünənindən bu gününə soraq
verir. Rayonun ərazisində 50-ci illərdən başlayaraq
aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur
ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış
məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq İdeal
Nərmanovun Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji
tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar
rayon ərazisində altı-səkkiz min il bundan əvvəl, yəni,
Eneolit dövründə (e.ə. IV-VI minilliyi əhatə edir,
"misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və
maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun
digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş Leylatəpə
və Üzərliktəpə deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji
tədqiqatlar zamanı Eneolit və orta Tunc dövrünə aid
(e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq,
metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi
mənəvi abidələr aşkar edib. Buradan tapılan taxıl və
üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali
oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə
malik olmuşdur.
 Ağdam
ağır, yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd
təsərrüfatına malik rayon idi.
Ağdamda dəzgah avadanlıqları, aerokosmik və rabitə
cihazları, metis-furnitur, traktor və avtomobil təmiri,
asfalt, konserv, yağ-pendir, barama toxumu, pambıq,
şərab və mexanikləşdirilmiş çörək zavodları, xalça
fabriki, taxıl məhsulları, tikinti materialları və ət
kombinatları, iki dəmiryol vağzalı və aeroport,
avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları, məişət
xidməti kombinatı, elektrik şəbəkəsi, kənd təsərrüfatı,
kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və
elektrikləşdirilməsi stansiyaları, Üzeyir Hacıbəyov
adına musiqi texnikumu, Ə.Haqverdiyev adına Ağdam
Dövlət Dram Teatrı fəaliyyət göstərirdi. Həmçinin, 38
kolxoz və sovxoz, 24 tikinti-quraşdırma idarəsi, 12
sənaye müəssisəsi, 74 məktəb, 105 səhiyyə müəssisəsi,
271 mədəniyyət evi, 67 idarə, 99 klub işğal altında
qalmışdır.
Rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 28 min hektar
sahə isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət
idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti, əsasən,
pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdı.
Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində
qurmuş Ermənistan Dağlıq Qarabağı özünə birləşdirmək
məqsədilə 1988-ci ilin fevral ayından başladığı
müharibəyə Ağdam rayonu da cəlb olunmuş, hadisələrin ilk
günlərindən ən böyük ağırlıq Ağdam rayonunun üzərinə
düşmüşdür, 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan-öz
dədə-baba yurd-yuvasından, daha sonra isə Dağlıq
Qarabağdan doğma ocaqlarından qovulub çıxarılan on
minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah
gətirmişdi. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə
işğal edən Ermənistan bununla kifayətlənməyərək, Dağlıq
Qarabağın ətrafında yerləşən rayonlara da dişini qıcadı.
Ermənistanın separatçı hakimiyyəti bəzi xarici
dövlətlərin yaxından köməyi, bilavasitə iştirakı ilə
Şuşa, Laçın, Kəlbəcər rayonlarını işğal etdikdən sonra
Ağdamı hədəf seçdi. Ermənilər bu rayonu da ələ keçirmək
üçün irimiqyaslı hücum əməliyyatlarına başladılar.
1993-cü il iyun ayının 11-dən başlayaraq bu hücum həmin
ilin iyul ayının 23-də Ağdamın işğalı ilə başa çatdı.
1905-1907-ci illərdə, 1918-1920-ci illərdə düşmən ayağı
dəyməyən Ağdam beşillik mübarizədən sonra işğal olundu.
1994-cü il may ayının 12-dək davam edən hərbi təcavüz
nəticəsində isə ermənilər Ağdam rayonu ərazisinin 846,7
kvadrat kilometrini, yəni ümumi ərazisinin 77,4 faizini
işğal etməyə nail oldular. İşğal edilmiş Ağdam şəhəri və
rayonun 89 kəndi bəşər tarixində bənzəri olmayan bir
vəhşiliklə darmadağın edilərək yerlə-yeksan edildi.
Ağdamın müdafiəsi uğrunda 5 ildən artıq gedən qanlı
döyüşlərdə qismətinə 5897 şəhid, 3531 nəfər əlil, 1871
nəfər yetim uşaq düşdü. Minlərlə insan fiziki şikəstlik
qazanmış, 126 min (1993) nəfərdən artıq ağdamlı öz doğma
ev-eşiyindən didərgin düşmüşdü.
Rəsmi materialların
əsasında hazırlanıb |
