|
 Abbasqulu Ağa Bakıxanovun
"Kitabi-Əsgəriyyə" hekayəsinin adından göründüyü kimi,
bu, müəllifin əsərinə ad qoyması ilə yanaşı, həm də onun
janrının müəyyənləşdirilməsi cəhdidir. "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanından başqa ədəbiyyat tariximizə
"Kitabi-Məhəmmədiyyə" (Məhəmməd Əfəndi Yazıçızadə,
İstanbul, 1863), "Kitabi-Seyfəlmülk"(1887),
"Kitabi-Qəhrəmannameyi-türki" (1911),
"Kitabi-Rüstəmnameyi-türki", "Kitabi-Dədə Muxtar"
(1913), "Kitabi-Muxtarnamə" kimi əsərlər də məlumdur.
"Kitab" sözünün bir ədəbi termin olaraq epik növün
irihəcmli əsərlərinin adlandırılması Qədim yunan
ədəbiyyatından məlumdur. Çox qədim bir tarixə malik olan
süjetin əsrlərlə yeni fabulada, yeni üslubda inkişafını
müşahidə edirik ki, bunun da ən yaxşı izahını görkəmli
ədəbiyyatşünas-kulturoloq Əhməd bəy Ağayevin sözləri ilə
verə bilərik: "Fəqət həyat bir külli-tamdır, ikiyə
bölünməz.., Yenilik, əskilik yoxdur. Yalnız hər hansı
zamanda müasirləşmək vardır. Müasirləşmək isə mazinin
hal ilə imtizac etməsindən ibarətdir... İştə o zaman
həyatın təcəllası olan ədəbiyyat da yolunu, istiqamətini
bularaq təqlidçilikdən qurtarır".
"Kitabi-Əsgəriyyə" hekayəsinin sərlövhəsinə çıxarılmış
baş qəhrəmanının adı da müxtəlif məna çalarlarına görə
diqqətəlayiqdir. Ərəb dilində daha çox "ən kiçik"
mənasında işlənən "əsgər" sözü həm də "dil və ürək"
mənasını ifadə edir. Əsərin ekspozisiyasında Əsgərin
cəmiyyətdə mövqeyi "ol cavani-suxtəcan həmişə
rüəsi-mənabirdə və məcməi-əkabirdəvü əsağirdə
mərsiyəxan" kimi səciyyələndirilir ki, burada da
qəhrəmanın adı mövqe kimi çıxış etmiş olur. Bu xüsus da
Əsgər kimi kiçiklərin cəmiyyətdəki halının ifadəsini
müəllifin ideya istiqamətlərindən biri kimi başa
düşməyimizə imkan yaradır.
"Əsgər" adının "Dil və ürəyin bir olmaq" ifadəsi isə öz
mənasını hekayədə şeir parçasındakı "Göftarı
fünuni-mehrə inkar" misrasında tapır. Əsgərin
"Söhbətinin məhəbbət fənninə inkar olması" özünü iki
aspektdə göstərir. Birincisi, mərsiyəxan olmaqla Əsgər
İslam şəhidlərinə olan "məhəbbətini" gəlir mənbəyinə
çevirməlidir. "Leyli"sinə olan məhəbbətinin bəhrəsini
isə doğru yolla qazana bilməyəndə hiylə yolu ilə əldə
etməyə çalışır.
Hekayənin süjet xətti Əsgərin oxuculara təqdimi ilə
başlayır: "Adı çəkilmiş canı yanan sadiq aşiq və təngə
gətirilmiş olan halı pərişan biçarə aşiqin əhvalının
qısaca xülasəsi möhnəti-məlalda rəftarının izahı oldur
ki, Quba şəhərində Ahəngərzadə Əsgər adlı bit təzə
yetişmiş şirin cavan cazibədar xasiyyətli olub ki, hüsnü
söhbət bəyanında və gözəllikdə zahiri cəhətdən camalda
bənzəri yox idi". Əsgərin tərifini tamamlamaq üçün əlavə
etdiyi nəzm parçasında da onun daxili məziyyətlərini
deyil, zahiri cazibəsini tərənnüm edir və etirafnamə
olaraq bunu deməyi də özünə borc bilir ki, "Göftarı
fünuni-mehrə inkar"dır ("Söhbəti məhəbbət fənninə
inkardır"). Bununla da müəllif Əsgərin məşğul olduğu
mərsiyəxanlıq peşəsinə öz münasibətini göstərmiş olur.
Bakıxanovun hekayənin əvvəlində vurğuladığı kimi,
mövzunu "incə mətləb ilə ağıl sahiblərinə" bəyan
etdiyindən və "bu ləzzətli üslubla nişanələr qələmini
yürütdü"yündən həqiqətə varmaq üçün əsərin hər cümləsi
oxucudan dərin mühakimələr tələb edir. "Nişanələr
qələmilə" ifadəsi yazıçının əsərini eyhamların dili ilə
yazmasının etirafıdır. Bakıxanovun tənqidi münasibəti
əsərin girişindən etibarən özünü göstərməyə başlayır.
Hər iki şeir parçasında lirizmi inkar yekunlaşdırır.
"Kitabi-Əsgəriyyə" hekayəsinin əsas qəhrəmanı Əsgər
ustadının gözəllikdə misli olmayan qızı ilə ünsiyyət
bağlayıb gün-gündən məhəbbətini artırır: "...arzunun
əlaməti bir məqama yetdi ki, zövqi-aləmdə guya iki
cismdə bir ruh oldu." Bu ərəfədə müəllim olan mərsiyəxan
qəflətən dünyasını dəyişir. Hekayənin "zavyazkası" da
buradan başlayır. Hadisələrin təsviri tamamilə lirik
intonasiyadan çıxıb satirik-yumoristik çalar alır: "Bu
əsnada məlum olan müəllim hadisələr aləmindən əlaqələr
bağını qırıb bəzəkli hurilərlə qucaqlaşdı və şərab
piyaləsinin nəşəsi ilə paklaşdı (rəhmətullahi-əleyh)".
Mərsiyəxan son nəfəsində vəsiyyətini oz tələbəsinə edir:
"...əhli-beyti-naşünasın (tanınmayan ev adamlarını),
xüsusən, Hüseyn və Abbasın və miras qalan mal-mülkündən
(müxəlləfatdan) əmmamə, pustin (kürk) və əbasın, cübbə,
şanə (daraq), misvak və ridasın (dərvişlərin çiyinlərinə
atdıqları yun qumaş), küləcə (yarımxəz üst geyimi),
şali-kəmərbənd (parçadan olan belbağı) və qabasın (üst
paltarı) ol cavana həvalə edib yerində canişin etdi".
Mərsiyəxan iki oğlunu, qızı və arvadını cüzi
"müxəlləfat" ilə yeniyetmə bir gəncin himayəsinə verir.
Cavan mərsiyaxanın boynuna vəlilik və vəsilik kimi ağır
vəzifə qoyulur. Lakin cavan aşiq bu yükün ağırlığından
xəbərdar deyil, o, hələ özgə xəyaldadır: "O, dəxi nişatü
nəhayət sevincdən ürəyi açılaraq görüş məkanına məhrəm
olub zövqlə ruzigarın keçirirdi". O zamana qədər ki,
cahil mühit, bekar və sözgəzdirən adamlar bu
ünsiyyətdən xəbər tutur. Bu məqam əsərin yüksələn xətlə
inkişaf edən konfliktinin birinci mərhələsini təşkil
edir. Konflikt burada, əslində, fərdlər arasında deyil,
ənənə və şəriət arasındadır: formal əxlaq tərəfdarları
və İslamın verdiyi azad nikah haqları qarşı-qarşıya
gəlir. Lakin elmsiz bir cəmiyyətin sütunları yalnız
ənənədir: "Avam adamların idrak və mərifətlərinin yüksək
dərəcəsi təqliddir. Onlar heç bir halda təqliddən kənara
çıxmağa qadir deyillər. Etdikləri hər cür təhqiqat və
təfəkkür zirəklikdən deyil, adət üzündəndir".
Yazıçı sevgililərin qovuşmasındakı maneələri
"dəsti-müsibət" adlandırır. Bu maneələrdən birincisi
"bivəfa ərdəbillilər"dir ki, mərsiyəxanın qızının
dilindən onların mühiti tənqid olunur:
Yoxdur bizə bir rəhm qılan sahibi-namus,
Səd ah, səd əfsus!
Bu şəhirdə bir mö`münü dindar tapılmaz,
Gər var, tapılmaz.
Bu müsibət dəstinə qızın qardaşları olan Hüseyn və Abbas
da daxildir: "Ah bunları bu hal ilə görüb və
dəsti-müsibət başa vurub kim gəldi?
Beyt
Hüseyn! Hansı Hüseyn? Dudmanın şərəfi,
Desəm dürüstünü əhli-zəmanə naxələfi.
Qız öz qardaşına qarğış edərək " Ah qardaş, kaş sənin
kimi naxələf ölə idi, bu günləri görməyə idi", onu
"əxül-idbar" da adlandırır.
Daha sonra yazıçı xarakterin açılmasına kömək edən
dialoqa müraciət edir:
- Ey arami-canım! Fikr elə ki, atandan qalan əmmaməni
başıma qoyub, əbasın çiynimə salıb və Abbasın qucağıma
alıb bir nifrin eləyərəm ki, düşmənlərimizdən biri də
yer üzündə qalmaz.
- Ey aşiqi-mehribanım! Bu sözlər fayda verməz. Bir fikir
elə ki, bu yerə gəlmək üçün əlində bəhanə olsun və xalq
bədgüman etməsin.
Əsgərin xarakterinin açılması üçün burada yazıçı oxucunu
bir qədər intizarda saxlayır. Əsgərin nitqindəki
ironiyanın onun özünə, yoxsa müəllifə aid olduğunu hələ
qəti müəyyənləşdirmək olmur. Hekayədə obrazların
xarakteri onların öz nitqində açıldığı üçün hər bir
növbəti dialoq məhz bu məqsədə xidmət edir.
Əsgərin maneələri aşmağa qüdrəti yoxdur. Buna görə də o,
sevgilisi ilə bəhanəsiz görüşə bilməyəcəyi üçün hiyləyə
əl atmalı olur: "- Ey yari mehribanım! On şahi pul sənə
verim, amma məni rədd etmə, hər vaxt gəlib ol məbləği
geri tələb eyləsəm, hər bəhanə ilə təxir et. Bəlkə bu
vəsilə ilə bir-birimizi görmək müyəssər ola." Lakin bu
bəhanə də "alçaqları bəsləyən aləm" içində fayda vermir.
Bu məsələni maraqlı bir hadisə kimi məhəllə rəisinə
çatdırırlar. O da öz növbəsində əmr verir ki, aşiqi
harada görsələr, tutub işgəncə versinlər. Əsgərin bu
mübarizədə silahı qanun və dəlil deyil, and və qarğış
olur. Axır bir gün "çörəyin üstünə kərə yaxıb yola
çıxır" və məhəllə rəisinə öz and və qarğışını yetirir.
Və bununla da yuxarıdakı bəhsimizə aydınlıq gətirilmiş
olur ki, Əsgərin mövhum inancları müəllifin istehza
obyektidir. Məhəllə rəisi üçün də məsələni qanunlar
deyil, qorxu və xof həll etmiş olur. Üstəlik, əgər
"çörəyin üstünə kərəni" rəisə bağışlanmış hədiyyə kimi
başa düşsək, mövzuya bir də rüşvət məsələsini əlavə
etmiş olarıq. Amma qeybət daha amansızdır. Məhəllə
adamları arasında söz-söhbət kəsilmədiyindən Əsgərin
sevgilisi Quba şəhərini müəyyən müddətə tərk etməli
olur. Bu ayrılıq məqamında sevgililərin göz yaşı, ahı və
naləsi mübaliğəli və xəfif bir yumoristik dillə
hekayənin yeni mövzusuna çevrilir: "Xülasə, növbənöv
nalə və şivən ilə bir-birindən vida edib, məşuqə səfər
qıldı"; "Ol qəmli məzlumə dəxi, gündüzlər qərarsız axan
göz yaşlarını yollara sübut edərdi, gecələr yataq
otağının şə`mini ah alovu ilə yandırardı. Göz yaşı və
nalə ilə qapanaraq gəzirdi, ürək qəmli, göz nəmli, hər
mənzilə kim vürud edər, bu növ`ilə nəğmə deməyə
başlayardı". Nəhayət, vüsal dəmi yetişir, lakin ardınca
daha böyük bir fəlakət gətirmiş olur. Konfliktin ikinci
düyünü: Əsgərin sevgilisi bildirir ki, "...atan vəsfini
bəyan etdiyindən mehriban anam dəxi ona aşiq olmuşdur".
Bu yeni situasiya Əsgərin göz yaşını artırsa da,
oxucunun daha şiddətli gülüşünə səbəb olur. Əsərdə
tədbirli bir obraz kimi çıxış edən sevgili qız qanun və
şəriəti yada salır: "Nə ola əgər varub şəriət ehkamında
diqqətlə araşdırasan, əgər caiz və mübah (şəriətcə haram
və məkruh olmayan şey) olsa, məni sən aldıqdan sonra
hörmətli validəmi də ki, böyük mövqe tutmuş validinin
təzvici (nikahı) ilə şad qılasan". Gülüş getdikcə
şiddətlənir və yenə öz hədəfini "ustad" mərsiyəxanın
üzərinə yönəldir: "...əhli-beyt arasında təfriqə
düşməsin. Və Abbas, Hüseyn bir-birindən ayrılmasın və
başsız qalmış mirasın cəminə (Miras da ki məlumdur -
K.Nəhmətova) malik olub alimiqdar validim məqamında
onu əvəz edən ada sahib olasan". Bu cümlədə yenə
mərsiyəxanın zahiri atributlarla bəzədiyi həyatı
yazıçının satirik gülüşünə hədəf olur.
Əsgər məsələni şəriət baxımından aydınlaşdırmaq üçün
dövrünün "yeganəsi" hesab olunan "fəzilət sahibi bir
alimə" müraciət edir. Əsgərin sualı əsərin konfliktinin
əsas kulminasiya nöqtəsidir: "Bir kimsə əgər
həddi-büluğa çatmamış bir qızı nikah yaşına qədər
böyütsə, qəflətən nikahlı atasının qızın anasından
izdivac mənfəəti alması caizdirmi?". Lakin alim bu
məsələni şəriət qanunlarına əsasən həll etmək əvəzinə,
"məzhəbi-eşq", "fitvayi-piri-eşq" (eşq təriqətinin
başçısının hökmü) kimi mücərrəd və əsassız anlayışlarla
məsələni həllolunmazlığa qədər gətirib çıxarır. " Hələ
ki mətləb düyünlərinin çözümü yubanırdı" və bununla da
konfliktin üçüncü mərhələsi razvyazkasız finala qədəm
qoyur. Lakin şəriətdə bu məsələdə heç bir maneə
yoxdur. Problemin təzahür etdiyi "ərdəbillilər"
məhəlləsinin inandığı şiə məzhəbinə görə də məsələ
"caiz" deyə həll olunmalıdır. Ortada ikinci bir məsələ
də var ki, bu da Əsgərin sevdiyi qıza, onun anasına və
qardaşlarına qəyyumluğudur. Lakin bu məsələdə də
şəriətcə heç bir qadağa görünmür, çünki vəli olan
gənclə onun sevdiyi qız arasında əvvəldən heç bir
qohumluq əlaqəsi olmamışdır. Konflikti mürəkkəbləşdirən
daha mühüm bir məsələ də yalnız böyüdücü rakursdan
baxdıqda nəzərəçarpacaq bir xüsusdur ki, bu da qızın
hələ həddi-büluğa çatmamasıdır. Bu məsələni yazıçı ötəri
bir ifadənin içərisində gizləmişdir: "Bir kimsə əgər bir
səbiyyəni həbaleyi-nikahə gətirsə,..". Bütün bunlarla
yazıçı kiçik bir məhəllədə böyük kolliziyalar yaratmaqla
dövrünün minipanoramını göz önünə gətirməyə çalışmışdır.
Final: Əsgər o qədər nalə və şivən qopardı ki, bihuş
olub zahirə açılan gözləri qapandı və bəsirət gözü
açıldı. Yuxu aləmində gördü ki, ustadı minbərə çıxıb
moizələr edərkən onu çağırıb qızını Əsgərə nikahlayır:
"- Ey gözümün işığı! Xoştale qızımı sənə nikahladım.
Bundan sonra mənim malım və əyalım sənə məxsusdur. Amma
gərəkdir ki, mənim Abbasımı əziz tutasan, nəvazişlər
edəsən". Əsgər yuxunu xeyrə yozub dostlarına danışır və
"cəlal sahibinin yardım edən lütfünü arzulamaqla uzun
müddət gözləyir". Göründüyü kimi, hekayə Əsgərin
xarakterinə uyğun olaraq mövhumi sonluqla bitir və
konflikt həll olunmamış qalır.
"Kitabi-Əsgəriyyə" əsərinin çoxcəhətli xüsusiyyətləri
ilk tədqiqatlardan etibarən bir çox alimlərin diqqətini
çəkmiş və əsərin janrının müəyyənləşdirilməsi üçün
hərtərəfli təhlilə ehtiyac olduğunu hiss etdirmişdir.
Əsərin realist səpgisi, klassik ənənələrə gətirdiyi
yeniliklər H.Əfəndiyev, F.Qasımzadə, Z.Əsgərli və b.
tərəfindən Abbasqulu Ağa Bakıxanovun novatorluğu kimi
qiymətləndirilmişdir. Lakin bütün elmi təhlillərdə
"Kitabi-Əsgəriyyə" lirik hekayə kimi dəyərləndirilir.
Əsərin mürəkkəb tərkibli dilinin çətinliklərini aradan
qaldırdıqda təhkiyənin dili və üslubu, müəllifin
hadisələrə və obrazlara münasibəti daha aydın nəzərə
çarpdığından obyektiv təhlilinə nail olmaq mümkündür.
Təhkiyənin lirik-psixoloji motivlərlə zəngin ironik
pafosunu, süjet xəttinin inkişafının komik dramatizmini
nəzərə alaraq onu satirik-yumoristik hekayə
adlandırırıq. Hekayənin zəngin cəhətlərindən biri də
budur ki, burada gülüşün müxtəlif çalarlarından istifadə
olunmuşdur. Kinayə ilə yoğrulmuş müəllif təhkiyəsi
kolliziyaların toqquşmasında sarkazma çevrilir. Eyni
zamanda əsər boyunca aşiqin göz yaşlarının yumoristik
təsviri özünü göstərməkdədir ki, bu islahedici gülüş
yazıçının öz qəhrəmanına aşiqliyindən dolayı rəğbətindən
doğur.
"Kitabi-Əsgəriyyə" hekayəsində "zövqəngiz" dillə hər
dövr üçün aktual olan çox ciddi ictimai-fəlsəfi problem
qoyulmuşdur: cəmiyyəti qanunlarmı, yaxud ənənəmi idarə
etməlidir?! Bakıxanovun didaktik əsərlərindən və bir
sıra rəsmi məktublarından görürük ki, qanun deyəndə ədib
ilk növbədə şəriət qanunlarını nəzərdə tuturdu. Yazıçını
narahat edən ikinci bir sual isə bu idi: Şəriət kimlərin
əlindədir və ondan hansı vasitələrlə istifadə edilir?
Bu sualı A.Bakıxanov "Kitabi-Əsgəriyyə"də eyhamla
qoymuş, Cəlil Məmmədquluzadə "Danabaş kəndinin
əhvalatları"nda açıq cavabını vermiş, Nəriman Nərimanov
"Bahadır və Sona" romanında və Sultan Məcid Qənizadə
"Məktubati-Şeyda bəy Şirvani" dilogiyasında problemin
bədii-estetik həllini tapmağa çalışmışlar. A.Bakıxanovun
öz hekayəsində tənqid hədəfinə çevirdiyi ictimai
stereotiplər XIX əsrin digər maarifpərvər ədiblərinin də
əsərlərində öz etoloji əksini tapmaqla artıq bədii
yaradıcılığın problematikasına çevrilmişdir.
Könül NƏHMƏTOVA,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
"Azərbaycan müəllimi" |
