Laçın harayı şahidlərin dilində "Ürəyimə damıb ki, Laçına da qovuşacam, Sahibimə də..."  

Zeynalova Tamara Əlfəsiyab qızı - 1992-ci ilin yazı Laçına qara gəldi. Allah elə günləri heç Tanrı bəndəsinə göstərməsin. Evdə oturmuşduq. Kəndimiz - Piçənizdən yuxarıda Meşəli deyilən kənd vardı. Kəndin aşağısında isə 10-15 hektar boş düzəngahlıqdı. Bir də gördük 80-ə yaxın yük maşını bir-birinin ardınca düzülüb budu qalxır üzü yuxarı, bizim kəndə sarı.

Meşəli kəndində böyük mal ferması vardı. Bax, o fermanın mallarını doldurdular o maşınların kuzovuna... Kəndə qaçaqaç düşdü. Həyat yoldaşım Təvəkkül məni də o mal-heyvan gətirilən maşınların birinin kabinkasına oturdub Ağdama yola saldı.

1992-ci il may ayının 17-si idi. 9 gün əvvəl Şuşa işğal olmuşdu. 9 gün idi ki, nəslimizin bütün başıpapaqlıları Şuşa müsibətində itkin düşən əzizlərimizi oba-oba, cığır-cığır gəzib axtarırdılar. Gözümün ilki, ilk övladım Sahib ailəli idi. Sumqayıtda kirayədə yaşayır, fəhlə işləyirdi. Üç körpə oğlu vardı, ilki 6, ortancılı 4 yaşında, sonbeşiyi 6 aylıq idi. Laçında vəziyyət qarışanda gəlib rayonumuzu qoruyan könüllülərə qoşuldu oğlum. Yoldaşı Sveta Şuşalı qızı idi. Gəlinimin anası Zülfirə Şuşada qalmışdı. Mayın 8-də Sahib getdi Zülfirəni tapıb gətirsin Laçına. Axşama xəbər gəldi ki, Şuşanı ermənilər işğal edib.

Qızım, iyirmi ildi "bala" deyib, "Sahib" deyib dağa-daşa ün salıram. Gəlinim bilmir "anam" deyib ağlasın, yoxsa "ərim". O gün, bu gün nə Sahibi, nə də Zülfirəni gördüm deyən olmayıb. Sahibin sonbeşiyinin indi 20 yaşı var. Bilmir ata sözü nə olan sözdü. Amma həmişə deyir ki, nənə, nolar atamdan bir az danış. Atamın  boy-buxunu necəydi, xasiyyəti necəydi? Onda ürəyim şan-şan olur.

Şuşa əldən gedəndə mənim ürəyimə qorxu düşdü ki, Laçın da əlimizdən gedəcək. Laçın camaatı yük maşınlarının kuzovlarında çıxdı Laçından. Yoldaşım Laçınsız, Sahibsiz cəmi 8 il yaşaya bildi. Mən dözürəm hələ, buna dözmək demək mümkünsə... Laçında 12 uşaq anası olmuşam. 6 balamın məzarı Laçındadı.

Laçının işğalından üç gün əvvəl rayonun mərkəzinə qrad atdılar. Beş nəfər yaxın qohumumuz yerindəcə keçindi. O beş nəfərdən biri - Seyfəli qonşu Arduştu kəndindən idi, cənazəni gətirdilər kəndə, dəfn etdilər, səhər qaçaqaç düşdü, imkan olmadı ki, yası keçirilsin.

Həmişə deyərdim ki, Allahım, nə vaxt ölsəm, ölümüm Laçında olsun. Kimin ağlına gələrdi ki, o qədər təmiz havası, suyu, sərinliyi, yaxşı firavan yaşayışı olan yurdlarımız düşmənə qalacaq. Hər şeyimiz yağıya qaldı qızım. Torpaqlarımız  da,  qazandıqlarımız da... - Cavan balalarımız da... Ürəyimə damıb ki, Laçına da qovuşacam, Sahibimə də... Tutaydım Sahibin balalarının əlindən, qalxaydım Laçına, deyəydim, "oxaaay Vətənə gəldim, imana gəldim". 

"Laçında bitən meyvələrin dadını axtarıram 20 ildi" 

Əhmədov Bəhmən Əhməd oğlu - Laçının Piçəniz sovetliyinin Qırmızı Güney kəndində doğulmuşam. Laçın deyəndə, gözümə görünür uca zirvəsi dumanlarla öpüşən qarlı dağlar, sinəsi güllü-çiçəkli yamaclar, zirvələrdən axan buz bulaqlar, dağların belinə dolanan Həkərinin şırıltısı... Anadan olduğum kəndin hər iki tərəfindən qoşa çay axırdı. Gecələr yatanda bilmirdik hansı çayın zümzüməsinə qulaq kəsilək. İndi İnternetdə baxmışam, bizim kənddə, əmimgilin qapısında ermənilər 57 dənə arı pətəyi saxlayırlar. Oxuduğum məktəbdə erməni balalarına dərs keçirlər.

İşğaldan 4 gün əvvəl qardaşım oğlu Şahin Laçının mərkəzinə atılan qraddan dörd nəfər qohumla birgə şəhid oldu.

Xocalı qırğınında içimdə dünyam uçub-töküldü mənim. Dedim xoş günlərimiz bitdi daha. Şuşadan sonra da, Laçın ortada, mühasirədə qaldı. Qaçhaqaçda bacım qızı Rəfiqə həlak oldu. Qayğı qəsəbəsini keçəndə qardaşım Tahirlə Əhliyətin oğlanları Məmmədnən Şahin şəhid oldular. Heç o günahsızlara el qaydasınca dəfn edilmək də qismət olmadı. Yolun qırağında basdırdıq, nişanə də qoymadıq ki, qəbir olduğu bilinməsin. Mən bu 75 illik ömrümdə belə bir nəticəyə gəlmişəm ki, o zaman ümummilli liderimiz Heydər Əliyev hakimiyyətdə olsaydı, bütün bu faciələr baş verməzdi.

20 ildi Vətəndə Vətənsizəm. Əvvəl "laçınlıyam" deyərdim soruşanlara, indi "laçınsızam" deyirəm. Laçında bitən meyvələrin dadını axtarıram 20 ildi. İnsan gözünü harda açıbsa, o torpaq hər zaman çəkir onu. Hər yay piyada qalxıram Hacıkənd tərəfə, ordan baxıram Kəpəzə, deyirəm Kəpəz, yol ver Laçına gedim... Laçının iyini alıram oralardan. Fələklə davadayam, bala, deyirəm, ölmərəm ey laçınsız, köç başlasın Laçına... dizin-dizin, sürünə-sürünə yalayaram torpağımı... hər quşa öz yuvası, qızım, insana da öz od-ocağı... Bu dünya belə qalmaz deyirəm. Prezidentimiz də çalışır, Qarabağ məsələsinin həlli yollarını axtarır. İnanırıq ki, dövlət başçımızın qətiyyətli mövqeyi və iradəsi sayəsində biz torpaqlarımıza qayıdacağıq. Laçınsız-Şuşasız elə bil Azərbaycan qollarsız bədəndi. Hərdən istəyirəm üzümü göyə tutub haraylayam: "Laçın heeeyy... Ay Laçın, mən sənə qurban Laçın". 

"... Anamın məzar yerini, köhnə evimizi bir də görə bilsəydim..." 

Məmmədova Tünzalə Əfqan qızı - Mən Laçının Piçəniz kəndində yaşamışam. 1985-ci ildənəm. Laçın işğal olanda 6 yaşım vardı. Yük maşınının kuzovunda bir-birimizə sıxılıb kənddən çıxdıq. Qayğı qəsəbəsini keçəndə maşınımızı atəşə tutdular. Anam Rəfiqə orada həlak oldu. Anamı elə öldüyü yerdə, yol qırağında basdırdılar. Ağlayıb özümü öldürürdüm. Anamı qoyub getmək istəmirdim. Laçınlı günlərim analı, atalı günlərim deməkdi mənimçün. Hələ də elə bilirəm, yuxu görürəm. Kənddəki evimizi heç unuda bilmirəm. Birmərtəbəli yığcam bir evdi. Atam usta idi. Çoxlu material, qapı-pəncərə almışdı, hazırlaşırdı ki, təzə ev tiksin. Anam hər səhər saçlarımı darayardı, məni öpüb oxşayardı... Deyirəm, ay Allah, bir möcüzə yarat, yenə anam sağ ola, anamın sağ olduğu günlərə qayıdam. Yenə kənddəki o balaca evimizdə yaşayam. İndi ailəliyəm, iki uşaq anasıyam. Şükür Allaha. Amma yenə də Laçındakı günlərimin həsrətini çəkirəm. Deyirəm, evdən gəlin köçəndə anam Rəfiqə xeyir-duamı verib məni ər evinə yola salaydı. Arzularımın hamısı ürəyimdə dəfn olunub. 6 yaşında ana itirən, 8 yaşından xala evinə pənah aparan bir körpənin hansı arzuları göyərər ki? Yenə Laçına qayıda bilsəydik, anamın məzar yerini, köhnə evimizi bir də görə bilsəydim, bəlkə də ürəyimin qubarı bir az əriyərdi... 

"Nənəm deyir ki, çoxlu kitab oxusam əmimin bağlı qapısının açarını taparam" 

Zeynallı Sahib Abbas oğlu - Mənim 5 yaşım var. Məni Bakıda alıb atamgil. Amma nənəm deyir ki, mən Laçındanam. Mənim bir əmim olub Sahib adında, ermənilər onu oğurlayıb. Nənəm də əmimin adını verib mənə.

Atama deyirəm ki, 6 yaşım tamam olsun, mənə bir avtomat, bir əsgər toqqası, bir də əsgər maskası al, gedim əmimi düşmənlərdən alım gəlim. İndi mən hazırlıqda oxuyuram... nənəm deyir ki, çoxlu kitab oxusam, əmimin bağlı qapısının açarını taparam. Deyir ki, hansısa kitabın içində o açar barədə yazıblar. Mən yekəlib mütləq  o açarı tapacam. Xala, sən o açarın yerini bilirsənsə mənə de də...

İndidən sənə uğur diləyirəm, balaca kişi! Sən axtardığın o açarın yerini özün tapacaqsan... Çünki bir məqsədə çatmaq üçün əsas ürəkdəki təpərdi, o da səndə var... 

Hazırladı: Ellada UMUDLU