|
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman
Akademiyasında apardığımız müşahidələr bəzi
qənaətlərə gəlməyə imkan vermişdir.
Psixoloqların tədqiqatlarına istinadən söyləmək
mümkündür ki, hər bir insanın təlim və tərbiyə
prosesində əqli keyfiyyətlərinin inkişaf
etdirilməsi bəzən təsadüfi hallarla bağlı olsa
da belə, onun emosional vəziyyətinə,
mədəni-mənəvi hisslərinə təsirsiz ötüşmür, bütün
varlığının tədricən müsbət axında
təkmilləşməsinə şərait yaradır. Biliklərin
mənimsənilməsi, hər bir tələbənin fərd olmaq
etibarı ilə intellektual inkişafı onun bütün
daxili aləmində izlər buraxmadan ötüşmür. Buna
görə də onların mahiyyətini, başvermə
səbəblərini, eləcə də hər bir fərdin özü ilə
bağlılığını aydınlaşdırmaq yerinə düşərdi.
Tələbənin davranış qaydaları, onun mənəvi
tələbatlarının ödənilməsi, bunlarla əlaqədar
olan digər zəruri amillərin inkişaf etdirilməsi,
yaxud neqativ halların meydana gəlməsi sosial
davranış formaları ilə səciyyələnir. Tələbə
həyatında mənəvi-siyasi, əqli və estetik hisslər
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Tələbələrlə fəaliyyətin təşkilində təqdim olunan
biliklərin mənimsənilməsi, onların ildən-ilə
genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Bu hisslərlə yaşamaq,
tələbə şəxsiyyətinə hörmət hissi ilə yanaşı,
onun seçdiyi ixtisasın dərinliklərinə
yiyələnməsi üçün məsuliyyət hissini artırır.
Tələbə fəaliyyətini istiqamətləndirmək, yalnız
bir sıra sahələri əhatə edən əxlaqi, tarixi,
estetik və s. məlumatların çatdırılması ilə həll
edilə bilməz. Biliklər sürətli templə arta
bilər, lakin fəaliyyətə olan yaradıcı münasibət
səmərəli olmaya bilər. Ona görə də inkişafda
fasiləlik yaranmaması üçün biliklərin obrazlı
şəkildə, emosionallıqla, inandırıcılıqla
çatdırılması daim diqqət mərkəzində
saxlanılmalıdır. Məşğələlər üçün seçilən faktlar
və nümunələr elə olmalıdır ki, tələbəni daxilən
həyəcanlandırsın, coşqun münasibət yaratsın, elə
keyfiyyətlər aşkarlansın ki, onların tərbiyə
olunması zəruri hal alsın. Bunun üçün vacib
hesab olunan şərtlərdən biri tələbələrə həm
təhsil prosesində, həm də onların ictimai
fəaliyyətində müstəqilliyin təmin edilməsidir.
Bu olmadan zehni və iradi fəallıq nümayiş
etdirmək, biliklərin praktiki əhəmiyyətini
təsəvvür etmək, elmi yaradıcılığı inkişaf
etdirmək çətinləşə bilər. Digər amillərdən biri
də təlim prosesinə olan maraqlara əsaslanan fəal
dərketmənin inkişaf etdirilməsidir. Belə
olduqda, tələbələr mənimsədikləri məzmun və
formaların mahiyyətcə qiymətləndirilməsini
bacarır, davranış formalarına yiyələnməkdə davam
edirlər. Qiymətləndirmələr, eləcə də tədricən
qazanılan təcrübə, birinci növbədə,
dünyagörüşün, elmi biliklər sisteminin və mədəni
münasibət formalarının bərqərar olmasına şərait
yaradır. Bu baxımdan, Azərbaycan Dövlət Bədən
Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının çoxillik
təcrübəsinə müraciət etmək yerinə düşərdi.
Burada ənənəvi olaraq birinci kurs tələbələrilə
müxtəlif tədbirlər keçirilir.
Tələbələrdə mənəvi keyfiyyətlərin inkişaf
etdirilməsində milli mentalitetlə bağlı olan
nümunələrdən istifadə etməyin əhəmiyyəti
böyükdür.
Professor-müəllim heyəti, məşğələlərin
gedişində, nəzərdə tutulan məsələləri bacarıqla
həll etməklə, tələbələrdə yaratdığı münasibətin
formalaşdırılması, onların müstəqil çalışmaq
vərdişlərinə yiyələnmələri, tapşırıqların
həllində şəxsi fəallıqlarının təmin edilməsi və
s. həyata keçirir. Tələbələrə müntəzəm
diqqətlilik, onlara hörmətlə yanaşma müsbət
çalarlar yaratmaqla tərbiyəvi tədbirlərin təsir
gücünü artırır.
Tələbələr arasında dostluq və səmimi yoldaşlıq
münasibətlərinin yaradılması da mühüm
məsələlərdən biridir. Belə münasibətlərin
formalaşdırılması onlarda gümrahlıq yaradır,
həyat eşqini gücləndirir, daha çox çalışmaq,
qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq
əhvali-ruhiyyəsi yaradır, eqoizm,
mənəm-mənəmlik, düşünülməmiş hərəkətlər etmək,
kobudluq, hörmətsizlik göstərmək kimi hallar
tədricən aradan qalxır.
Tələbələrin fəaliyyətinin təşkilində gələcək
peşə fəaliyyətində nailiyyətlər qazanmaq üçün
onlara hansı hissi-emosional təcrübənin lazım
olacağı da nəzərə alınmalıdır. Ali məktəbi
bitirdikdən sonra əmək fəaliyyətinin ilkin
mərhələsində bir sıra xoşagəlməz hallarla
rastlaşmaq mümkündür, halbuki, onların baş
verəcəyi ehtimalları ali məktəb illərində nəzərə
alınmalıdır. Ona görə də təlim prosesi elə
təşkil olunmalıdır ki, tələbələrdə formalaşan
keyfiyyətlər, onların əmək fəaliyyətində
rastlaşacaqları vəziyyətlərlə, təxmini də olsa,
yaxın olsun. Bütün bunlara, təlim prosesinin
vəzifə və şərtlərini əmək fəaliyyətinin
tələblərinə yaxınlaşdırmaqla nail olmaq
mümkündür.
Tələbə fəaliyyətinə verilən pedaqoji tələblərdən
biri özünütərbiyə prosesinin təşkilidir. Öz
hərəkətlərini düzgün qiymətləndirməyi bacarmaq,
insanlara xoş təsir bağışlamaq, məsuliyyətli
olmaq, şəxsi ləyaqətini qorumaq, şərəf hissini
artırmaq kollektiv münasibətə xoş təsir
bağışlayır. Mərifətli olmaq, tələbələrdə öz
hisslərini qiymətləndirmək bacarıqlarını
formalaşdırmaq və onların daim
təkmilləşdirilməsi qayğısına qalmaq gündəlik
fəaliyyətin təxirəsalınmaz vəzifələridir.
Məlum olduğu kimi, mühazirələrdə, seminar
məşğələlərində ixtiyari diqqətin fəaliyyəti daha
fəaldır. Çıxışlara, məruzələrə hazırlıq,
müstəqil iş bütövlükdə mütəşəkkillik, təkidlik,
özünənəzarət və tənqidi münasibət tələb edir,
müstəqillik və təşəbbüskarlıq göstərilir. Bütün
bunlara rəğmən iradi keyfiyyətlərin inkişafı
tələbələr üçün vacib psixoloji və pedaqoji
tələblər sayılır. Yalnız bu yolla fəaliyyətdə
baş verən çətinliklər aradan qaldırıla bilər,
xüsusilə birinci kurslarda bunun əhəmiyyəti daha
böyükdür, işgüzarlığın göstərilməsi və
nailiyyətlərin qazanılmasında iradi fəaliyyət
intensivləşdirilməlidir.
İradə və iradi keyfiyyətlər tələbələrin fərdi
fəallığı, özünütənzim, imkanlarını səfərbər
etmək, davranışlarını idarə etmək işində də
özünü qabarıq göstərir. Eyni zamanda, burada
təcrübə, bilik və bacarıqlar, vərdişlər, fərdi
xüsusiyyətlər, motivlər, dünyagörüş də az
əhəmiyyət kəsb etmir. Deyildiyi kimi, iradi
fəaliyyətin başlıca xüsusiyyətlərindən biri də
motivasiya ilə sıx bağlılıqdır. Şəxsi, situativ
xarakterli hər bir iradi keyfiyyət ümumi
cəhətlərilə bərabər, xüsusi cəhətlərə də
malikdir. Belə ki, məqsədyönümlük tələbə
həyatında, onun gündəlik fəaliyyətində konkret
məqsədə istinad edir (məqsəd yaxın və uzaq
məsafəli də ola bilər). İntizamlı olmaq, əxlaqi
baxımdan, inamın tərkib hissəsidir. Bu, yalnız
müxtəlif şəraitlərdə özünüidarə ilə
məhdudlaşmır, eyni zamanda, biliklərə,
təfəkkürə, emosiyalara, eləcə də tələbələrin
fiziki keyfiyyətlərinə istinad edir.
Müstəqillik, təşəbbüskarlıq, qətiyyətlik,
təkidlik, mərdlik və s. bu kimi iradi
keyfiyyətlər bir-birilə sıx əlaqədə olmaqla,
tədricən inkişaf etdirilir, tələbələri zərərli
təsirlərə düşməkdən qoruyur, çətin şəraitlərdə
səmərəli fəaliyyəti təmin edir.
Biz tələbələrə "Ali məktəbdə hansı şəxsi
keyfiyyətləri əxz etmək istərdiniz" sualı ilə
müraciət etmişdik. Onların əksəriyyəti
cavablarda mərdlik keyfiyyətinə üstünlük
vermişdir. İradi davranış qaydalarına əməl
edilmədikdə, təlim prosesində, eləcə də təlimdən
kənar fəaliyyətlərdə ciddi nöqsanlar meydana
gəlir, tələbələr süni qıcıqlandırıcılara, süni
yollarla zövq almağa meyillənirlər ki, bu da
mənfi halların yaranmasına səbəb olur.
Təlim prosesindəki müvəffəqiyyətsizlik, tələbə
fəaliyyətinin səmərəliliyinə mənfi təsir edir.
Belə hallarda konkret səbəblər araşdırılmalı,
tələbədə çətinliyi aradan qaldırmaq üçün həvəs
yaradılmalı, inandırılmalıdır ki, onda maneələri
dəf etmək üçün bütün imkanlar vardır, o buna
qadirdir. Əgər tələbədə öz qüvvəsinə inam
yoxdursa, verilən tapşırıqları
müxtəlifləşdirmək, tərifləməkdən, başqalarına
nümunə göstərmək kimi üsullardan istifadə etmək
olar.
Tələbələrin müstəqil çalışmaq vərdişlərinə
yiyələnmələri onların fəaliyyəti üçün geniş
imkanlar yaradır. Müxtəlif kurs tələbələri
qarşıya çıxan çətinlikləri özünütərbiyə yolu ilə
aradan qaldırmağa çalışırlar. Bu məqsədlə onlar
özünənəzarət, özünəinam, özünəəmr, "özü ilə
mübarizə" kimi vasitələrdən istifadə edirlər.
Hər bir kiçik qələbə insanı daha da qüvvətli
edir. Bədəni məşq etdirməklə insan sağlam,
gümrah, dözümlü və çevik olduğu kimi, ağlı da,
psixoloji prosesləri də məşq etdirməklə psixi
vəziyyəti sazlamaq mümkündür.
Tələbə fəaliyyətinin təşkili ali təhsil
illərində müxtəlif istiqamətlər kəsb edir. Əgər
birinci kursda təhsildə yüksək göstəricilərə
nail olmaq üçün səy göstərilirsə, yuxarı
kurslarda ixtisasla bağlı məsələlər ön plana
çəkilir, gələcək peşə fəaliyyəti daha çox
düşünülür. Bu, onunla izah olunur ki, birinci
kurs tələbələri orta məktəblə bağlı olan bəzi
ədalarla mübarizə aparmalı olur, fəaliyyətin
yeni formalarına yiyələnirlər. Yuxarı kurslarda
isə onlar artıq əmək fəaliyyətinə hazırlaşırlar.
Fəaliyyətə yaradıcı münasibət, mövcud biliklərin
səfərbər edilməsi və düzgün tətbiqi olmadan,
gündəlik məlumatların təhlili aparılmadan,
onlardan istifadə üçün müxtəlif vasitələri
tətbiq etmədən qeyri-mümkündür.
Tələbələrdə idrak proseslərini fəallaşdırmağın
yeganə yolu ayrı-ayrı problemlər üzrə qabaqcadan
zəruri məlumatların əldə edilməsidir.
Ali məktəb tələbələrinin təhsil illərindəki
fəaliyyəti, eləcə də davranışları üç əsas tipə
ayrılır: birinci tip tələbələrin ali məktəbdə
təlimin məqsəd və vəzifələrinə hərtərəfli
münasibət göstərməyi nəzərdə tutur; ikinci tip
məhdud peşəyə meyillənmə cəhdi ilə səciyyələnir.
Tələbələrin dərketmə qabiliyyəti artıq tədris
proqramlarından kənara çıxır, öyrənilənlərin
daha da dərinləşdirilməsi prosesi gedir; üçüncü
tip bilik və bacarıqların, vərdişlərin
qazanılmasını tədris proqramları həcmində
nəzərdə tutur, fəallıq, yaradıcı münasibət o
qədər də yüksək olmur.
Hər bir fənnin tədrisində tələbəyə mənimsədiyi
biliyin səviyyəsinə görə yanaşılmalıdır.
Psixoloji ədəbiyyatlarda belə səviyyələrin
müxtəlifliyi qeyd olunmuşdur. Birinci səviyyə
dərketmə, fərqləndirmə, tanıma və obyektin
öyrənilməsidir. İkinci səviyyə öyrənilənlərin
yadda saxlanılması və yada salınması ilə
xarakterizə olunur. Üçüncü səviyyə isə ən yeni
texniki nailiyyətlərin tətbiqi ilə əlaqədardır.
Təhsil illərində tələbələrin əmək fəaliyyətinə
hazırlanması ali məktəb rəhbərliyinin,
professor-müəllim heyətinin, bütün ictimai
təşkilatların həyata keçirdikləri təlim-tərbiyə
işinin mühüm vəzifəsidir.
Tələbələrin əmək fəaliyyətinə hazırlığının
çoxcəhətli proses olduğu nəzərə alınarsa, bunu
şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar. Birinci
mərhələ, abituriyentin peşə təmayülü baxımından
seçimidir. İkinci mərhələ təlimdə əmək
fəaliyyəti ilə əlaqədar formalaşdırılma
prosesidir. Üçüncü mərhələ isə peşə fəaliyyətinə
hazırlığın başlanmasıdır.
Bir məsələni də mütləq qeyd etmək lazımdır ki,
bəzi tələbələr elmi tədqiqat işi üçün mövzular
seçir, lakin az sonra onun perspektivli olmadığı
haqqında şübhəyə düşürlər. Bununla da inamsızlıq
yaranır. Bu da onun peşə fəaliyyətinə hazırlıq
işinə mane olur.
Ali məktəb həyatında tələbə fəaliyyəti üçün
əhəmiyyətsiz məsələ yoxdur. Psixoloji nəzarətin,
təhlil və tövsiyələrin verilməsi həmişə vacib
amil hesab olunur.
Tomas İSMAYILOV,
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman
Akademiyasının dosenti,
respublikanın əməkdar müəllimi,
Bəhruz CABBARLI,
ADBTİA-nın baş müəllimi |
|
