|
Distant təhsil ənənəvi təhsilə inteqrasiya olmuş
bütöv bir şəbəkə halında olan müəllimlərin
rəhbərliyi altında aparılan təhsil formasıdır.
Bunun əsasını isə kompüter telekommunikasiyası,
İnternet-texnologiyası təşkil edir. Məhz bu
texnologiyaların yayılması universitetlərdə,
peşə təhsili sistemində, məktəblərdə, habelə
ixtisasartırma sahəsində təhsilin bu yeni
formasına tələbatı günbəgün artırır və onun
kifayət qədər intensiv tətbiq olunmasına səbəb
olur. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin 3
iyul 2007-ci il tarixli 2282 nömrəli Sərəncamı
ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında
texniki peşə təhsilinin inkişafı üzrə Dövlət
Proqramı (2007-2012-ci illər)" texniki peşə
təhsilinin təkmilləşdirilməsi, onun günün
tələbləri səviyyəsində qurulması istiqamətində
mühüm bir addım olmuş, texniki peşə təhsili
müəssisələrində tədris prosesində müasir
informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının
geniş istifadəsinə nail olunması, məsafədən
təhsil kimi müasir təhsil formalarından istifadə
imkanlarının araşdırılması, onların real
praktikada həyata keçirilməsi əsas məsələlərdən
biri kimi önə çəkilmişdir.
Distant təhsil, ilk növbədə, məsafədən təhsil
formasıdır. Burada vaxt sərf edərək və pul
xərcləyərək təhsil yerinə getməyə ehtiyac qalmır,
İnternetə çıxışı olan kompüterin olması
kifayətdir. Məsafədən təhsil fərdi qaydada
sizin üçün rahat olan istənilən məkan və zamanda
həyata keçirilir. Siz dərs cədvəli, tədris
qrupları və əyani təhsilə xas olan digər
atributlarından asılı olmayaraq, tədrisin
sürətini və təlim intensivliyini müstəqil olaraq
özünüz müəyyən edirsiniz.
Təhsilin strateji məsələləri üzrə mütəxəssislər
distant təhsili XXI əsrin təhsil sistemi
adlandırırlar. Bu gün ona böyük ümidlər
bəslənilməkdədir. Əvvəllər texnologiya sahəsində
cəmləşdirilən cəmiyyətin sosial tərəqqisinin
nəticələri bu gün informasiya sahəsində
cəmləşdirilməkdədir ki, bu da distant təhsil
mövzusunu daha da aktual edir. Artıq informasiya
erasını yaşamaqdayıq. Hazırda onun inkişaf
mərhələsini telekommunikasiya mərhələsi kimi
xarakterizə etmək olar. Bu, rabitə, informasiya
və bilik sahəsidir. Elm və texnikanın,
texnologiyanın sürətlə inkişaf etdiyi müasir
dövrdə peşə biliklərinin daha tez köhnəlməsi
labüddür, onların daim yeniləşdirilməsinə
ehtiyac vardır. Distant təhsil forması məkan və
zaman, məsafədən asılı olmayaraq kütləvi
fasiləsiz təhsil sistemini, qlobal informasiya
mübadiləsi sistemini yaratmağa imkan verir.
Bundan əlavə, distant təhsil sosial durumundan
asılı olmayaraq, ölkənin istənilən rayon və
şəhərində, xarici ölkələrdə təhsil almaq və
informasiya əldə etmək hüququnun həyata
keçirilməsi üçün bütün insanlara (şagirdlər,
tələbələr, mülki şəxslər və hərbiçilər, işsiz və
s.) bərabər şərait yaradır. Məhz bu sistem
cəmiyyətin ehtiyaclarına və hər bir vətəndaşın
təhsil almaq kimi konstitusiya hüququnun həyata
keçirilməsinə ən adekvat və çevik cavab verə
bilir. Yuxarıda göstərilən amilləri nəzərə
alaraq, distant təhsilin mütəxəssis hazırlığı və
peşə səriştəliliyini daim yüksək səviyyədə
saxlamağa imkan verən ən effektiv sistem kimi
həyatımıza geniş daxil ediləcəyi qənaətinə gələ
bilərik.
Təhsilin bu formasının son zamanlar daha geniş
yayılmasına baxmayaraq onun tarixi daha qədimdir.
Belə ki, XVIII əsrin sonlarında Avropada
müntəzəm fəaliyyət göstərən poçt rabitəsinin
yaranması "korrespondent təhsil"in yaranmasına
səbəb olmuşdur. Bu formada təhsil alanlar tədris
materiallarını poçt vasitəsilə əldə edir,
müəllimlərilə yazışır və imtahanları isə referat
şəklində və ya onların vəkil edilmiş şəxslərinə
verirdilər.
XX əsrin əvvəlləri texnologiyanın, xüsusilə
telefon və teleqrafın sürətli inkişafı ilə
xarakterizə olunur. Lakin bunların təhsildə
istifadəsi barədə dəqiq faktlar yoxdur. Bununla
belə "korrespondent təhsil" dövrü davam etməkdə
idi, dünyada çoxlu sayda təhsil müəssisələri
təhsilin bu formasından istifadə etmiş və indiyə
kimi də istifadə etməkdədir.
Radio və televiziyanın gəlişi məsafədən təhsil
formasının inkişafına böyük təkan verdi.
Təhsilin bu formasından yararlananların sayı yüz
dəfələrlə artdı. 50-ci illərin əvvəllərindən
başlayaraq təlim məqsədilə gedən televiziya
proqramları indiyə kimi çoxlarının yadındadır.
Lakin təhsil alanların əks istiqamətdə rabitədən
məhrum olmaları televiziya və radionun əsas
çatışmazlığı idi.
1969-cu ildə dünyada ilk dəfə olaraq Böyük
Britaniyada məsafədən təhsil verən universitet
açılmışdır. Qiymətlərin ucuz olması və
auditoriya dərslərində mütəmadi iştirak
edilməsinə ehtiyacın olmaması səbəbindən
çoxlarının orada oxumağının mümkünlüyünü xüsusi
qeyd etmək üçün onu Böyük Britaniyanın Açıq
Universiteti adlandırmışdılar.
Xarıcdə məsafədən təhsil proqramları olan digər
məşhur universitetlər yaranmışdır: Cənubi Afrika
Universiteti, Xeqan Açıq Universiteti
(Almaniya-1974), mühəndis ixtisasları üzrə
məsafədən təhsil proqramları olan Milli
Texnologiya Universiteti (ABŞ, 1984),
İNTEC-Keyptaun Kolleci (CAR), Avstraliya Zona
Məlumat Şəbəkəsi.
80-ci illərin sonlarında fərdi kompüterlərin
məişətə geniş daxil olması təhsilin əldə
edilməsinin sadələşdirilməsi və
avtomatlaşdırılması istiqamətində yeni imkanlar
açdı.
90-cı illərin əvvəlində distant təhsil forması
kütləvi inkişafa doğru hələ ilk kövrək
addımlarını atarkən çoxları bunu uzaqdan məlumat
bazasından istifadə ilə və ya elektron
vasitələrlə təhsil kimi adlandırırdı. Hazırda
fərdi kompüterlərin əldə olunmasının asanlığı və
İnternetə çıxışın kütləviliyi məsafədən təhsilin
daha geniş və sürətlə yayılması üçün münbit
şərait yaratmışdır. Radio və televiziyadan
fərqli olaraq İnternetin bu səpgidə irəliyə
sıçrayışı müqayisə olunmazdır. Yerləşdiyi
məkandan asılı olmayaraq hər bir şagirdlə
danışmaq və əks istiqamətdə rabitə qurmaq mümkün
olmuşdur. "Sürətli İnternet"in genişlənməsi
təhsildə "onlayn" seminarların keçirilməsinə
imkan yaratmışdır. Bütün bunlar distant təhsil
formasının artıq dünyanın bir çox ölkəsində
geniş yayılmasına səbəb olmuşdur.
Distant təhsil haqqında çoxlu sayda mənbələrin
təhlilinə əsaslanıb praktikada daha geniş
istifadə olunan aşağıdakı texnologiyaları qeyd
edə bilərik:
1. Keys - texnologiyası;
2. İnteraktiv televiziya;
3. İnternet şəbəkə texnologiyası.
Keys - texnologiyası zamanı xüsusi tədris
metodiki materialları toplam şəklində
komplektləşdirilir. Bu toplam müstəqil öyrənmək
üçün şagirdlərə göndərilir. Müəllimlərlə -
məsləhətçilərlə ünsiyyət, bu məqsəd üçün
yaradılmış regional tədris mərkəzlərində həyata
keçirilir.
Müəllimin müxtəlif məsafədə olan auditoriya ilə
vizual olaraq birbaşa əlaqə yaratmaq imkanının
olması interaktiv televiziyaya əsaslanan
təhsilin əsas üstün cəhətidir. Tədris prosesinin
ənənəvi metodikaya və ya müasir pedaqoji təlim
texnologiyalarından istifadəyə əsaslanmasına
baxmayaraq, tədris prosesinin faktiki olaraq adi
təlim prosesini təkrarlaması onun əsas mənfi
cəhətlərindəndir. Unikal metodikanın, nümunəvi
laboratoriya eksperimentlərinin, yeni
texnologiyaların, təlim və istehsal üsullarının,
habelə yeni bilik və bacarıqların bu üsuldan
istifadə etməklə nümayişi məqsədəuyğundur.
Əlbəttə, təhsilin bu distant forması
interaktivdir, kadrların ixtisasartırma və
mütəxəssis hazırlığı sistemində çox
perspektivli hesab edilə bilər. Amma hazırda bu
təlim texnologiyası nisbətən bahalı
texnologiyalardan hesab olunur.
Şəbəkə texnologiyalarına lokal və qlobal
hesablama şəbəkələrinin imkanlarından yararlanan
İnternet-texnologiyalar aiddir.
İnternet-texnologiyada "Ümumdünya hörümçək toru"
oxuyanların tədris-metodik materiallarıyla
təminatı üçün, həmçinin öyrənənlə müəllim
arasında interaktiv qarşılıqlı əlaqə üçün
istifadə olunur. "Çoxlarının - çoxları ilə"
əlaqə yaratmaq imkanının olması
İnternet-texnologiyanın distant təhsilin başqa
texnologiyalarından prinsipial fərqidir.
Adətən distant təhsil prosesində adı yuxarıda
çəkilən texnologiyalardan müxtəlif nisbətlərdə
istifadə olunur.
Bir çox hallarda distant təhsili ənənəvi qiyabi
təhsillə eyniləşdirməyə çalışırlar. Əslində isə
bu belə deyil. Qiyabi təhsildə eyni ixtisasda
təhsil alanlar üçün tədris plan və proqramı,
yoxlama və kurs işlərinin, habelə imtahanların
da verilmə müddətlərinin hamı üçün ümumi olması
nəzərdə tutulduğu halda, distant təhsildə fərdi
proqram və qrafik üzrə təlimi asanlıqla
reallaşdırmaq mümkündür.
Təhsil standartlarının tələblərini və şagirdin
bacarıq və imkanlarının daha dəqiq və dolğun
nəzərə alınmasının mümkünlüyü distant təhsilin
əsas effektiv amillərindəndir. Adətən təlim
prosesinin eyni zamanda bir neçə ünsiyyət
vasitəsinin köməyilə aparılması, tələbəyə təlim
materiallarını yaxşı mənimsəməyə imkan verməklə
yanaşı, öyrənmə prosesində müvafiq bilik
sahələrinin son inkişaf və nailiyyətləri ilə
tanış olmağa imkan verir. Bundan əlavə, öyrənmə
prosesi zamanı tələbələrin müəllim ilə operativ
əlaqə saxlamaq imkanının olması, anlaşılmayan
mövzu üzrə məsləhət almaq, sual vermək imkanının
olması distant təhsilin xeyrinə olan ən güclü
arqumentlərdən biridir. Distant təhsil müəllimə
şagirdin tədris fəaliyyətinə daimi nəzarəti asan
reallaşdırmağa imkan verir. Bu isə şagirdi
sıçrayışsız və geriləməyə yol vermədən müntəzəm,
deməli daha səmərəli işləməyə məcbur edir.
Peşə təhsili müəssisələrində çalışan mühəndis
pedaqoji kadrların mütəmadi olaraq
ixtisasartırma, təkmilləşdirmə,
yenidənhazırlanma, təcrübəkeçmə, bir sözlə,
fasiləsiz əlavə təhsilin təşkilində distant
təlim texnologiyalarının müstəsna rolu vardır.
Regionlarda işləyən kadrların paytaxta
uzunmüddətli və ya qısamüddətli kurslara ezam
olunmasına ehtiyac qalmır.
Çoxsaylı mənbələrin araşdırılması nəticəsində
distant təhsil formasının aşağıdakı üstün
cəhətlərini qeyd edə bilərik:
*
Təlim prosesinə sərf olunan vəsait azalır (tədris
binasının icarəsinə, şagird və müəllimlərin
təhsil yerinə gəlib-getmələri üçün nəqliyyat və
s. xərclərinə daha ehtiyac qalmır);
*
Təhsilin bu formasının əyani təhsil almaq
imkanları olmayan şikəst uşaqlar və bu
kateqoriyadan olan digər şəxslər üçün əhəmiyyəti
xüsusi qeyd olunmalıdır;
*
Bəzən iri yaşayış məntəqələrində peşə-ixtisas
təhsili müəssisəsinin olmaması və ya mövcud
peşə-ixtisas təhsili müəssisəsində hazırda
ehtiyac duyulan peşələrin hazırlanması mümkün
olmadığı hallarda distant təhsilin köməyilə
problemi həll etmək olar;
*
Distant təhsil işdən ayrılmadan peşə
səriştəliyini artırmaq və ya yeni peşələrə
yiyələnmək üçün imkanlar açır;
*
Müasir təlim vasitələrindən və
texnologiyalarından istifadə olunması hesabına
təlimin keyfiyyətini artırmaq olur;
*
Materiallar interaktiv formada təqdim edildiyi
üçün onun daha keyfiyyətli mənimsənilməsinə
imkan yaradır;
*
Təhsil prosesi bütövlükdə müəllimlər tərəfindən
dəstəklənir. Materialın mənimsənilməsinə,
tapşırıqların yerinə yetirilməsi prosesinə
müəllimlər tərəfindən nəzarət edilir,
şagirdlərin sualları cavablandırılır, yaranmış
problemlərin aradan qaldırılmasına köməklik
göstərilir;
*
Təcrübə göstərir ki, distant təhsil alan şagird
daha müstəqil, məsuliyyətli və çevik olur. Çünki
bu keyfiyyətləri olmasa o, sadəcə oxuya bilməz.
Bu keyfiyyətlər əvvəlcədən olmasa belə, təhsil
almağa olan istək və səbəblər o dərəcə güclü
olur ki, təlimin sonunda onlar əmək bazarının
tələblərinə tam cavab verən mütəxəssislər kimi
yetişə bilirlər;
*
Amerika Birləşmiş Ştatlarında aparılmış sorğuda
iştirak etmiş müəllimlərin 57%-i məsafədən
təlimin nəticələrinin ənənəvi təlim üsulundan
geri qalmadığını, hətta daha yaxşı nəticələrin
əldə edildiyini, 33,3%-i isə yaxın gələcəkdə
distant təhsil formasının auditoriya təlimi
üsulundan daha geniş yayılacağını hesab etmişlər.
Bunlarla yanaşı, distant təhsilin çatışmazlığına
dair aşağıdakılar da qeyd olunmalıdır:
*
Müəllim və şagird arasında, habelə şagirdlərin
öz aralarında təcrübə mübadiləsi üçün canlı
ünsiyyətin olmaması;
*
Tədris prosesində müəllimin təkidi və daimi
dəstəyi olmadan müstəqil öyrənmənin çətinliyi;
*
Əldə edilmiş bilik və bacarıqların və ya yaranan
sualların xüsusi praktiki nümunələr üzərində
dərhal müəllim ilə araşdırılması imkanının
olmaması;
*
Şagirdlərin heç də hər zaman kifayət qədər
texniki avadanlıqları - kompüter və daimi
İnternet bağlantısını əldə edə bilməməsi;
*
Biliklərin mənimsəmə dərəcəsini yoxlayarkən
istifadəçilərin identifikasiyası İnternet -
tədrisin əsas problemlərindən biri kimi
qalmaqdadır.
Müasir təlim texnologiyalarından biri olan
distant təlim texnologiyalarından istifadə
etməklə neft kapitalını insan kapitalına
çevirmək Dövlət Proqramının əsas məqsədlərindən
biridir. Buna nail olmaq üçün dünya ölkələrinin
bu sahədəki təcrübələrindən yararlanmalıyıq. İlk
növbədə, distant təhsil formasının təşkili üçün
informarsiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə
təminat yaxşılaşmalı, İnternetə sərbəst çıxış
təmin olunmalıdır. Bu istiqamətdə işlər
görülməkdədir. Belə ki, peşə təhsili
müəssisələrinin İKT avadanlıqları ilə təminatı
nisbətən yaxşılaşmış, bir çox ilk peşə-ixtisas
təhsili müəssisəsində lokal şəbəkələr qurulmuş
və İnternetə çıxış təmin edilmişdir, habelə
bəzilərinin İnternet saytı yaradılmışdır. Özündə
respublikada fəaliyyət göstərən peşə-ixtisas
təhsili müəssisələrinin mövcud maddi-texniki
bazası, işçi və şagird kontingenti haqqında olan
məlumatları əks etdirən "İlk peşə-ixtisas
təhsili müəssisələrinin Məlumat Bazası"
yaradılmış, habelə peşə təhsili şöbəsinin
İnternet saytı istifadəyə verilmişdir.
Distant təhsil yolu ilə hazırlanacaq ixtisasın
və ya peşənin tələblərinə uyğun olaraq təlimin
formasının seçimi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir:
1) Tamamilə distant;
2) Qismən distant.
Aydındır ki, xüsusi əmək vərdişləri tələb edən
peşələrin tədrisi zamanı ikinci təlim formasının
seçilməsi daha məqsədəmüvafiqdir.
Respublikamızın müxtəlif iqtisadi rayonlarında
mövcud olan ilk peşə-ixtisas təhsili
müəssisələrinin mövcud potensialından
yararlanmaqla, onları texniki və texnoloji
avadanlıqlarla zənginləşdirməklə, lazımi kadr
potensialı ilə təmin etməklə regional təlim
mərkəzləri yaratmaq olar. Distant təhsil alan
şagirdlərin qısamüddətli praktiki təlimlərini,
təlimin müxtəlif mərhələlərində şagirdlərin
biliklərinin qiymətləndirilməsini həmin təlim
mərkəzlərində təşkil etmək mümkündür. Məncə,
Qəbələ və İsmayıllıda son zamanlar istifadəyə
verilmiş təlim-tədris mərkəzləri bu məqsəd üçün
daha münasibdir.
Artıq respublikada ilk distant peşə təhsili
portalı (www.avel.edu.az) istifadəyə verilmişdir.
Portalda müxtəlif inteqrativ dərslikləri,
İnternet texnologiyalarına əsaslanan multimedia
vəsaitləri, həmçinin mühazirələr, videodərslər
və trenajor kompleksləri, interaktiv tapşırıqlar,
testlər, tematik müzakirələr və digər vəsaitləri
yerləşdirmək mümkündür. Portalda distant
təhsilin təşkili üçün lazım olan bir çox
imkanlar nəzərdə tutulmuşdur.
Dünya İnternet şəbəkəsinin baza və
xidmətlərindən səriştəli və effektiv istifadə
etməyi bacaran mühəndis-pedaqoji kadrların
hazırlanması aktual məsələ kimi qalmaqdadır.
Distant təhsil üçün müəllimlərin hazırlanması
proqramının yaradılmasına da ehtiyac
duyulmaqdadır. Praktiki olaraq bütün inkişaf
etmiş ölkələrdə artıq buna uyğun müvafiq
proqramlar reallaşdırılmaqdadır və təbii ki,
onların bu istiqamətdə təcrübələrindən istifadə
olunmalıdır.
İlqar NADİROV,
Təhsil Nazirliyinin baş məsləhətçisi,
texniki elmlər üzrə fəlsəfə doktoru |
