|
Azərbaycanın təhsil tarixi hər birimizin fəxr
etdiyi nailiyyətlərlə zəngindir.
İlham ƏLİYEV
Muzeylər hər hansı bir xalqın əsrlər boyu
yaratdığı milli mənəvi dəyərləri, maddi və
mədəni irsini qoruyub saxlayan, nəsildən-nəslə,
keçmişdən gələcəyə ötürən bir məbəddir. "Muzey"
anlayışı latın mənşəli yunan sözü olan "museion"
- muzalar məbədi, "musa" - muza sözündəndir.
Muza - qədim yunan mifologiyasında incəsənət və
elm ilahəsinin adıdır, ilham mənbəyi deməkdir.
"Muzeylər haqqında" Azərbaycan Respublikasının
Qanununda "muzey - maddi - mədəniyyət
abidələrinin komplektləşdirilməsi, mühafizəsi,
öyrənilməsi, kütləvi nümayişinin və təbliğinin
həyata keçirildiyi mədəniyyət, elmi - tədqiqat
müəssisəsi" kimi təsbit edilmişdir. Muzeylər
tarixi abidələri qoruyub saxlayan bir elmi -
maarif müəssisəsi, hamı üçün müyəssər olan
tarix, elm, incəsənət, mədəniyyət xəzinəsidir.
Muzeylər çox qədim tarixə malikdir. İlk muzeylər
e.ə.XVI əsrdə Kritdə, e.ə.XIII - XII əsrlərdə
Çində, e.ə. VII əsrdə Nineviyada (İraq), e.ə.
III əsrdən qədim Yunanıstanda və Romada əsasən
saraylarda sənədlər, şəhadətnamələr və estetik
dəyərə malik əşyalar kompleksi şəklində,
həmçinin məbədlərin və bəzi şəxslərin
kolleksiyaları kimi meydana gəlmişdir.
Azərbaycanda müasir tipli muzeylər XIX əsrin
sonu, XX əsrin əvvəllərində meydana gəlsə də,
onun sələfi olan kolleksiyaçılıq ənənələrinin
tarixi çox qədimdir. E.ə. sonu, eləcə də
eramızın ilk əsrlərində Atropatena və
Albaniyanın hökmdar saraylarında, məbəd və
kilsələrdə qiymətli əşyaların, nadir sənət
əsərlərinin, dünyəvi və dini məzmunlu zəngin
kitabların, əlyazmaların qorunub saxlanıldığı
məlumdur. Azərbaycan hökmdarları - Cavanşir (VII
əsr), Məhəmməd Cahan Pəhləvan (XII əsr), Qızıl
Arslan (XII əsr) və bir çox başqaları
mədrəsələr, məscidlər, rəsədxanalar,
karvansaralar, ovdanlar, xəstəxanalar
tikdirməklə yanaşı zəngin kitabxanalar yaratmış,
öz saraylarında poeziya, musiqi, rəsm məclisləri
təşkil etmiş, alimlərə, şairlərə, sənətkarlara
hamilik etmişlər.
Elxanilər və Eldənizlər dövründə Azərbaycanda
mədəniyyət daha da inkişaf etmişdi. Görkəmli
dövlət xadimi, alim və şair Fəzlullah
Rəşidəddinin (1247-1318) təşəbbüsü ilə XIII
əsrdə Təbriz yaxınlığında salınan Rəşidiyyə
şəhərciyində digər tikililərlə yanaşı, 60 mindən
artıq kitab fondu olan iki böyük kitabxana da
fəaliyyət göstərirdi. Öz dövrünün bu böyük elm
mərkəzində qiymətli sənət əsərləri, nadir
əlyazmalar mühafizə olunur, tanınmış alimlər,
hakimlər, şairlər, rəssamlar çalışırdılar.
Görkəmli dövlət xadimlərindən Uzun Həsənin
(1468-1478) Təbrizdə tikdirdiyi Nəsriyyə və
Məqsudiyyə mədrəsələrində elm və sənət inciləri
mühafizə olunurdu, Ağqoyunlu hökmdarı Sultan
Yaqub (1478-1490) isə zəngin kitabxanası,
əlyazma fondu, mədrəsələri və xəstəxanası olan,
dünya memarlığının şah əsərlərindən sayılan Həşt
behişt (Səkkiz cənnət) saray kompleksini (1483)
inşa etdirmişdi. Bu sarayda dövrün müasir
muzeyçilik fəaliyyətinin prototipi olan
kolleksiyaçılıq ənənələri daha da inkişaf
etdirildi. Həmin dövrdə qiymətli əşyalar,
əsasən, xəzinələrdə və saray kitabxanalarında
qorunub saxlanılırdı. Saray kitabxanası sadəcə
kitabxana olmayıb, həm də böyük elm və incəsənət
mərkəzi, təhsil ocağı, muzey əşyalarının
qorunduğu böyük bir dövlət müəssisəsi rolunu
oynayırdı. I Şah İsmayılın, I Təhmasibin
dövrlərində Təbriz və Qəzvinin saray
kitabxanalarında və rəssamlıq emalatxanalarında
dövrünün tanınmış azərbaycanlı rəssamları - Mir
Müsəvvir, Mir Seyid Əli, Mirzə Əli Təbrizi,
Müzəffər Əli və b. yaradıcılıqla məşğul olurdu.
XVI əsrin sonlarında Məhəmmədi, Sadıq bəy Əfşar,
Siyavuş bəy, Mir Zeynalabdin Təbrizi kimi
Azərbaycan sənətkarları Qəzvində və İsfahanda
saray kitabxanalarında işləmiş, bu
kitabxanalarda qorunub saxlanılan qiymətli
əşyalar fondunu gözəl rəsm əsərləri ilə
zənginləşdirmiş, İsfahan miniatür məktəbinin
meydana gəlməsində və inkişaf etməsində
həlledici rol oynamışlar.
XIX əsrdə Azərbaycandakı ictimai-siyasi
pərakəndəlik bütövlükdə mədəniyyətə, o cümlədən
muzey və kolleksiyaçılıq ənənələrinə ciddi ziyan
vurdu. Ara çəkişmələri, müharibələr nəticəsində
bir çox qiymətli maddi-mədəniyyət abidələri məhv
edildi, qalanları isə yad ölkələrə aparıldı. XIX
əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının
Azərbaycana təcavüzü nəticəsində Gəncə, Qarabağ,
İrəvan, Talış xanlıqlarının xəzinələri qarət
olundu, buradakı qiymətli əşyalar, nadir kitab
nüsxələri talan edildi.
1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinin
sonunda rus generalları Şeyx Səfi kompleksinə
məxsus zəngin, qiymətli əşyaları apardılar.
Çarizm dövründə Azərbaycanda muzeylərin təşkili
işi məqsədyönlü şəkildə ləngidilir, bu ərazidə
aşkar edilən qiymətli arxeoloji abidələr Tiflis,
Moskva, Peterburq muzeylərinə göndərilirdi.
Azərbaycanda müasir tipli muzeylərin təşkili
tarixi XIX əsrdən başlayır. Həmin əsrin
axırlarında Naxçıvanın Nehrəm kənd məktəbində
C.Məmmədquluzadənin təşəbbüsü və yaxından
iştirakı ilə muzey yaradılması faktı məlumdur.
XX əsrin əvvəllərində Bakıda, xalq məktəbləri
müdiriyyəti nəzdində Pedaqoji Muzey, həmçinin
Ümumrusiya Texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi
nəzdində qapalı muzey olmuşdur.
Azərbaycanda dövlət səviyyəsində ilk rəsmi muzey
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920)
dövründə yaradılmış İstiqlal Muzeyidir.
Muzey 1919-cu il dekabrın 7-də Azərbaycan
Parlamentinin işə başlamasının ildönümü
münasibətilə onun binasında açılmış və
parlamentin nəzdində fəaliyyət göstərmişdir.
Muzeyin təsisi ilə əlaqədar "Azərbaycan" qəzeti
(1919, 23 sentyabr) yazırdı: "Sənələrdən bəri
bəslədiyimiz bir arzu var ki, o da vətənimiz
Azərbaycanda bir milli muzey təsisidir... bu gün
fərdimizin köksünü qabardan istiqlal şüarı
olmasına görə, "İstiqlal" muzesi olmasını
əhəmiyyətli görürüz".
Muzeydə Azərbaycanın azadlıq və istiqlalına dair
sənəd və materiallar, tarixi və maddi-mədəniyyət
örnəkləri, arxeoloji tapıntılar, silahlar,
numizmatika nümunələri, rəsm əsərləri, xalça və
xalça məmulatı, bədii tikmələr, dulus və mis
qablar, bəzək əşyaları və digər sənət əsərləri,
Qurani-Kərimin nadir nüsxələri, müxtəlif
əlyazmalar və s. toplanmışdı. Muzeyin açılışına
hazırlıq görülərkən 1919-cu il noyabrın 6-da
tərtib olunmuş bir sənəddə muzeyin əsasnaməsi,
uçot-mühafizə üzrə təlimat, fond - satınalma
komissiyası haqqında müddəalar yığcam şəkildə
əks olunmuşdu. Sənəddə göstərilirdi ki, muzeyə
verilən hər bir əşya milli sərvətdir, əşya
sahiblərinin ailə üzvləri gələcəkdə onları tələb
edə bilməzlər. Muzeyə hədiyyə olunmuş əşyalar
geri qaytarılmır. Sənədin 3-cü bəndində
deyilirdi: "İstiqlal muzeyi milli bir müəssisə
olduğu üçün muzeydə mövcud bütün əşya milli mal
hesab edilir. Heç kəs və heç bir müəssisə o
şeylərə sahib ola bilməz".
Muzeyin təşkili və fəaliyyəti ilə bağlı bütün
xərclər Azərbaycan Parlamenti rəyasət heyətinin
hesabına idi. Aprel işğalından (1920) sonra
"İstiqlal" muzeyinin eksponatları yeni təşkil
olunmuş Azərbaycan Dövlət Muzeyinə verildi.
Sonralar eksponatların bir hissəsi, o cümlədən
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı,
"İstiqlal bəyannaməsi"nin əsli, Azərbaycan
Parlamentinin materialları, Quranın nadir
nüsxələri, müxtəlif əlyazmaları, dekorativ -
tətbiqi sənət nümunələri və s. Moskvadakı
İnqilab muzeyinə aparıldı.
Muzey beş aya yaxın fəaliyyət göstərmişdir.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan
sonra, 1920-ci il iyunun 15-də Azərbaycan SSR
Xalq Maarifi Komissarlığında muzey - ekskursiya
şöbəsi açılmış və onun ilk iclasında xüsusi
tədris muzeylərinin təşkil edilməsi qərara
alınmışdı. 1920-ci ilin oktyabrında Azərbaycan
SSR Dövlət Muzeyi yaradıldı.
XX əsrin 20-ci illərində Bakıda İnqilab və Əmək
Muzeyi, Kənd Təsərrüfatı Muzeyi, həmçinin Gəncə,
Naxçıvan, Şəki, Lənkəran və b. şəhərlərdə
tarix-diyarşünaslıq muzeyləri təşkil olunmuşdu.
Sonralar Azərbaycan SSR Dövlət Muzeyinin müvafiq
şöbələri əsasında Azərbaycan Təbiət Tarixi
Muzeyi (1930), Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi
(1934) və Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi
(1936) yaradıldı. Dövlət Muzeyi 1936-cı ildən
Azərbaycan Tarixi Muzeyi adlanır.
1935-ci ildə SSRİ EA-nın Azərbaycan filialı
nəzdində Din Tarixi və Ateizm Muzeyi təşkil
olundu. 1939-cu ildə Nizami Gəncəvinin anadan
olmasının 800 illiyi münasibətilə Bakıda Nizami
Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin
yaradılması qərara alındı. Həmin muzey 1945-ci
ilin may ayından fəaliyyət göstərir. 1945-ci
ildə Azərbaycanda 22, 1969-cu ildə isə 29 muzey
var idi. 50 - 60-cı illərdə Azərbaycanda xeyli
yeni muzeylər yaradıldı.
Respublikada görkəmli ictimai-siyasi, dövlət və
mədəniyyət xadimlərinin, tanınmış yazıçıların
ev-muzeylərinin, həmçinin xatirə - memorial
komplekslərinin geniş şəbəkəsi yaradılmışdır.
Respublikanın əksər rayonlarında
tarix-diyarşünaslıq muzeyləri yaradılmışdır.
Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Quba, Şəki, Şamaxı,
Lənkəran və b. şəhərlərdə, bir sıra rayonların
ərazisində tarixi - memarlıq abidələri bərpa
edilmiş, bu abidələrdə maraqlı ekspozisiyalar
qurulmuşdur. Həmin muzeylərdə əsasən regional
əhəmiyyət daşıyan arxeoloji materiallar,
maddi-mədəniyyət nümunələri, incəsənət əsərləri,
müxtəlif əşyalar, fotoşəkillər, sənədlər,
dekorativ - tətbiqi sənət məmulatları və s.
saxlanılır.
Azərbaycanda muzey şəbəkəsi XX əsrin 70-ci
illərindən başlayaraq daha intensiv inkişaf
etdirilmişdir. Respublikada 1969-2006-cı illər
arasında 100-dən artıq yeni muzey yaradılmışdır.
Keçən əsrin 80-90-cı illərində Ermənistanın
Azərbaycana təcavüzü nəticəsində işğal olunmuş
ərazilərdə tarixi-memarlıq abidələri,
xatirə-memorial kompleksləri və muzey-qoruqlar
tamamilə dağıdılmışdır. Şuşa şəhərində
Natəvanın, Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün,
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin və b.-nın
ev-muzeyləri məhv edilmiş, rəsm qalereyası, Şuşa
şəhər Tarix Muzeyi, Xocalıdakı Tunc dövrünə aid
kurqanlar, Ağdam Çörək Muzeyi, bir çox başqa
muzeylər dağıdılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika
Komitəsinin məlumatına görə, hazırda ölkəmizdə
223 muzey (Azərbaycanın statistik göstəriciləri
- 2010. səh.268) fəaliyyət göstərir. Onlardan
biri də Təhsil Nazirliyi sistemində olan Xalq
Təhsili Muzeyidir.
Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının
(1920) və Zaqafqaziya Federasiyasının
yaradılmasının (1922) 10 illiyinə həsr edilmiş
sərginin keçirilməsi ilə əlaqədar 1930-cu ildə
xüsusi qərar qəbul edir. Bu sərgilərdə xalq
təsərrüfatının digər sahələri kimi, xalq
maarifinin də inkişafını əks etdirən bölmə
yaradılır. Sərginin xalq maarifi üzrə
ekspozisiyası 1930-cu ildə Leninqradda
(Peterburqda) keçirilən Ümumittifaq, bir müddət
sonra isə Almaniyanın Leypsiq şəhərində
keçirilən beynəlxalq sərgidə nümayiş etdirilmiş,
mütəxəssislər tərəfindən müsbət
qiymətləndirilmişdir.
Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti
sərgilərdə uğurla nümayiş etdirilən xalq maarifi
ekspozisiyasının bazasında "Xalq Maarifi
Muzeyi"nin yaradılması haqqında 1932-ci il
aprelin 27-də 651 nömrəli qərar qəbul etdi.
Xalq Təhsili Muzeyində Azərbaycanda ən qədim
zamanlardan başlayaraq müasir dövrə qədər
pedaqoji fikrin, elm və təhsilin inkişaf
tarixini əks etdirən sənəd, material və
fotoşəkillər, nadir dərs vəsaiti və
ləvazimatlar, dərslik və proqramlar, tədris
prosesində istifadə edilən texniki və əyani
vəsaitlər, şagird, tələbə və müəllimlərin əl
işləri, albomlar, maketlər, hədiyyələr, məktəb,
məktəbəqədər və məktəbdənkənar təlim-tərbiyə
müəssisələrinin iş təcrübəsindən nümunələr və s.
nümayiş etdirilir.
Hazırda Xalq Təhsili Muzeyi qədim zamanlardan
başlayaraq müasir dövrə qədər Azərbaycanda
pedaqoji fikrin və təhsilin inkişafı tarixini
əks etdirən, bütövlükdə təhsil sisteminin
nailiyyətlərini təbliğ edən respublika
əhəmiyyətli müəssisədir. Muzeydə təhsil
sahəsində böyük xidmətləri olan maarifçilər, elm
xadimləri, pedaqoq - alimlər, ziyalılar, iş
təcrübəsi geniş yayılan qabaqcıl müəllimlərə və
təhsil müəssisələrinə dair sənəd və materiallar
nümayiş etdirilir.
Muzeyin xronoloji ardıcıllığa riayət edilməklə
elmi-tarixi əsaslar üzərində qurulmuş daimi
ekspozisiyası 6 salonda yerləşdirilmişdir.
I
salonun ekspozisiyası qədim zamanlardan
başlayaraq XIX əsrin II yarısına qədər olan
dövrdə, II salondakı materiallar XIX əsrin
ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində, III
salonun ekspozisiyası 1918-1940-cı illərdə
təhsilin inkişaf tarixini əks etdirir. Burada
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə təhsilə
xüsusi bölmə ayrılmışdır. IV salonun
ekspozisiyası Azərbaycanda ali və orta ixtisaslı
kadrların hazırlanmasına və ixtisasartırmaya aid
sənəd və materialları əhatə edir. 1941-1980-ci
illərdə təhsilin, xüsusilə texniki peşə
təhsilinin inkişaf tarixinə, həmçinin uşaq
evləri, internat-məktəblər və axşam
fəhlə-gənclər məktəblərinin yaranmasına dair
sənəd və materiallar muzeyin V salonunun
ekspozisiyasında işıqlandırılmışdır.
Muzeyin VI salonu - böyük salon müstəqillik
illərində Azərbaycanda təhsilin inkişafına həsr
olunmuş və üç bölmədən ibarətdir. Azərbaycan
dövləti və hökumətinin təhsilə göstərdiyi diqqət
və qayğı bu salonun ekspozisiyasının əsas
istiqamətidir.
Salonun "Heydər Əliyev və təhsil" adlı birinci
bölməsində xalqımızın ümummilli lideri Heydər
Əliyevin Azərbaycan təhsilinin inkişafı və
keyfiyyətinin yüksəldilməsi naminə fəaliyyətinə
həsr edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham
Əliyevin təhsilə göstərdiyi diqqət və qayğının
parlaq təcəssümü olan sənəd və materiallar
salonun bu bölməsində nümayiş etdirilir.
Heydər Əliyev Fondunun "Yeniləşən Azərbaycana
yeni məktəb" və "Təhsilə dəstək" layihələri
çərçivəsində fəaliyyəti həmin bölmədə əks
etdirilir.
Salonun ikinci bölməsində müstəqillik illərində
Azərbaycan təhsil sisteminin fəaliyyətini əks
etdirən sənəd və materiallar, statistik
məlumatlar, nəşr nümunələri, yeni dərsliklər,
maketlər və digər eksponatlar nümayiş etdirilir.
Həmin bölmədə Təhsil Nazirliyinin fəaliyyətini
və təhsil sahəsində beynəlxalq əlaqələri əks
etdirən sənəd, material və hədiyyələrə xüsusi
yer ayrılmışdır. Burada həmçinin pedaqoji
kadrlara göstərilən qayğıya və Azərbaycan
müəllimlərinin XI - XIII qurultaylarına dair
materiallar da nümayiş etdirilir.
Salonun üçüncü bölməsində nümayiş etdirilən
sənəd və materiallar məktəbdənkənar
müəssisələrə, uşaq, yeniyetmə, gənclərin
vətənpərvərlik, mənəvi və estetik tərbiyəsinə
həsr edilmişdir. Vitrinlərdə uşaq, yeniyetmə və
gənclərin, həmçinin müəllimlərin hazırladıqları
tətbiqi sənət nümunələri, müxtəlif əl işlərinə
də yer verilmişdir.
Xalq Təhsili Muzeyi zəngin mütərəqqi ənənələrə,
milli mənəvi dəyərlərə və beynəlxalq təcrübəyə
əsaslanaraq inkişaf edən müasir Azərbaycan
təhsilinin nailiyyətlərini əhatə edən sənəd və
materialları qoruyub saxlayır və muzeyə
gələnlərə nümayiş etdirir.
Hazırda muzeyin əsas fondunda 31741 eksponat
vardır ki, onlardan 2000-ə qədəri ekspozisiyada
nümayiş etdirilir. Pedaqoji kadr hazırlığı ilə
məşğul olan ali və orta ixtisas təhsili
müəssisələri, digər ali məktəblərin pedaqoji
yönümlü fakültələri "Pedaqogika" və "Pedaqogika
tarixi"ndən müvafiq mövzular üzrə mühazirə və
seminarları muzeyin salonlarında keçirə
bilərlər. Bunun üçün muzeydə müvafiq şərait
vardır. Şagirdlərin, tələbələrin, müəllimlərin,
alim-pedaqoqların ekskursiyalarının da təşkil
edilməsi təlim-tərbiyə işinin vacib
məsələlərindəndir.
Respublika Xalq Təhsili Muzeyi eyni zamanda
təhsil müəssisələrində fəaliyyət göstərən
muzeylər üçün elmi-metodik mərkəzdir. Hazırda
ölkəmizin təhsil müəssisələrində 300-dən artıq
muzey fəaliyyət göstərir ki, onların böyük
əksəriyyətini "Heydər Əliyev", "Hərbi
vətənpərvərlik" və "Tarix - diyarşünaslıq"
muzeyləri təşkil edir. Bu muzeylərin
imkanlarından səmərəli istifadə edən pedaqoji
kollektivlər gənc nəslin təlimi və tərbiyəsinin
keyfiyyətini yüksəltməkdə müvəffəqiyyətə nail
olurlar.
Cəmiyyətin muzeylərə olan mənəvi tələbatı
durmadan artır. Bu proses hazırda bütün dünyada
gedir. İnsanların artan mənəvi və intellektual
ehtiyaclarını müasir tələblərə uyğun ödəmək üçün
Xalq Təhsili Muzeyinin əməkdaşları daim
axtarışdadırlar.
Arif MURADOV,
muzeyin direktor müavini, respublikanın əməkdar
müəllimi |
|
